Πριν από δύο μήνες ο φίλος μου ο Βασίλης αποφοίτησε από τη Νομική σχολή Αθηνών. Οι συγγενείς και φίλοι τού ευχήθηκαν ολόψυχα καλή σταδιοδρομία και τα σχετικά.
Πριν από δύο βδομάδες, ενάμιση μήνα μετά, ας πούμε με μια μικρή καθυστέρηση, δημοσιεύτηκε μια φωτογραφία από την ορκωμοσία του στην τοπική εφημερίδα. Τα τηλέφωνα στο σπίτι του έσπασαν. Όλοι έσπευδαν να συγχαρούν τον ίδιο και την οικογένειά του για το ευχάριστο γεγονός.
Συμπέρασμα: Διά μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ένα γεγονός γίνεται «είδηση». Μια εικόνα πολλαπλασιάζεται σε χίλια, δέκα χιλιάδες ή ένα εκατομμύριο αντίτυπα, όσα είναι τα φύλλα της εφημερίδας ή οι δέκτες της τηλεόρασης στους οποίους φτάνει, και διεισδύει στα σπίτια μας. Γίνεται, κατά κάποιο τρόπο, «κτήμα» μας.
Ο Τύπος αναμφισβήτητα έχει δύναμη. Όχι τυχαία άλλωστε ονομάστηκε «4η εξουσία». Ο πρώτος που το αντιλήφθηκε και το απέδειξε είναι ο μεγάλος Όρσον Ουέλς, ήδη από τη δεκαετία του ’30: Με μόνο μέσο το ραδιοφωνικό σταθμό στον οποίον εργαζόταν, σκηνοθέτησε μία φρικτή είδηση: Οι αρειανοί εισέβαλαν στη γη! Και το χειρότερο; Όχι μόνο κατόρθωσε να πείσει όλη την Αμερική, αλλά και να σπείρει τον πανικό στη συλλογική φαντασία. Βέβαια στις μέρες μας είναι πλέον αρκετά δύσκολο να γίνει πειστική μια τέτοια γκραν-γκινιόλ «είδηση», χάρη στον πλουραλισμό και την πληθώρα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Οι μέρες της «κρατικής» μονοπωλιακής ενημέρωσης έδυσαν περίπου μαζί με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Αν έχει παρέλθει όμως ένας τέτοιος κίνδυνος, έχουν παραμείνει πολλαπλοί άλλοι. Ας αναλογιστούμε τα ακόλουθα ζητήματα:
Ι. Για να μείνουμε στο περιστατικό που αναφέρω στην αρχή, από αυτό πηγάζει το εξής ερωτήμα: Αφού πολλοί φερέλπιδες νέοι του τόπου μας έχουν τη χαρά να αποφοιτούν από το Πανεπιστήμιο, ποια είναι τα κριτήρια κατά τα οποία μόνο μερικοί, και οι οικογένειές τους, θα έχουν την τιμή να δουν δημοσιευμένη τη σχετική φωτογραφία; Μήπως ο συγκεκριμένος υπεύθυνος ύλης της εφημερίδας είχε κάποιο συμφέρον να «καλοπιάσει» το συγκεκριμένο απόφοιτο; Ή μήπως απλά επρόκειτο για ένα είδος αναγνώρισης στο πρόσωπο του συγκεκριμένου αποφοίτου, αφού στη μέχρι τώρα πορεία του είχε διακριθεί ήδη σε πολλούς τομείς της κοινωνικής του δράσης; Να λοιπόν το πρώτο είδος αυταρχικής αντιμετώπισης στην επιλογή από μέρος του Τύπου κάποιων -και όχι άλλων- γεγονότων.
ΙΙ. Άλλο περιστατικό: δύο αυτοκίνητα έξω από το Ρέθυμνο εμπλέκονται σε ένα σοβαρό ατύχημα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν τη διακριτική ευχέρεια να το παρουσιάσουν με πολλούς τρόπους:
1) Δύο συμπολίτες μας τραυματίστηκαν
2) Το αυτοκίνητο –αλίμονο- είναι ένα μέσο που μπορεί να έχει μοιραίες συνέπειες
3) Οι δρόμοι του Ρεθύμνου είναι πολύ επικίνδυνοι, και για το γεγονός αυτό ευθύνεται η πολιτική ηγεσία. Δηλαδή ο δημοσιογράφος, μέσα από την ερμηνεία του, αποτελεί το φίλτρο ανάμεσα στο αυθύπαρκτο γεγονός και στον τρόπο κατάληψής του από το κοινό.
ΙΙΙ. Το συγκεκριμένο μέσο μαζικής ενημέρωσης δεν είναι άλλο από μια ιδιωτική επιχείρηση. Ο επιχειρηματίας-εκδότης, μέσα από την αποδοχή του κοινού, σε τελική ανάλυση, προσδοκά να αποκομίσει κέρδος, το ίδιο το οποίο προσδοκά και κάθε επιχειρηματίας που επενδύει κάποιο κεφάλαιο. Βέβαια, ορθότατα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι στα χέρια ιδιωτών, και δεν είναι έρμαια της «κρατικής», ή οποιασδήποτε ελεγχόμενης μονοπωλιακής «ενημέρωσης», της οποίας η εμπειρία παρέπεμπε σε μεσαιωνικές τακτικές. Από την άλλη όμως πλευρά, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το κέρδος της επιχείρησης που προαναφέρθηκε.
Πράγματι, ο επιχειρηματίας στον εκδοτικό τομέα αποσκοπεί σε δύο είδη κέρδους: Α. Κέρδος της επιχειρήσεως, οικονομικό όφελος, δηλαδή το κεφάλαιο το οποίο επένδυσε να καταστεί παραγωγικό. Β. Κέρδος της δημοσιότητας, δηλαδή την προβολή που προσφέρει το μέσο, που μπορεί να είναι προσωπική ή σε τρίτους. Από τα δύο αυτά πηγάζουν οι εξής συνέπειες:
Α. Για να είναι παραγωγικό το κεφάλαιο, το μέσο θα πρέπει να έχει ανταπόκριση στο κοινό. Πολλές φορές όμως αυτή η ανταπόκριση επιδιώκεται με κάθε τρόπο, ακόμα και με αθέμιτα μέσα ή με τρόπους που είναι άσχετοι προς την εκδοτική δραστηριότητα. Ας θυμηθούμε τα διάφορα δώρα που προσφέρουν τα περιοδικά και οι εφημερίδες για να αυξήσουν τις πωλήσεις τους: τσάντες, τρόφιμα, αρώματα, εγκυκλοπαίδειες, cd, κλπ. Πολλές φορές βρίσκεσαι σε ένα περίπτερο και έχεις την αίσθηση ότι βρίσκεσαι σε παντοπωλείο. Ο αναγνώστης δεν κατευθύνεται έτσι με βάση την ποιότητα του εντύπου, αλλά με βάση τις δελεαστικές του προσφορές. Αφετέρου, και επειδή ο λεγόμενος κίτρινος τύπος κατά κανόνα είναι εύπεπτος, οι δημοσιογράφοι ανατρέχουν στη σκανδαλοθηρία, στις χωρίς σκοπό σκηνές αίματος και βίας, στις «φτηνές ειδήσεις».
Β. Το περαιτέρω κέρδος όμως του εκδότη είναι αυτή καθεαυτή η δύναμη του μέσου. Μέσω αυτής κατευθύνεται η κοινή γνώμη, προβάλλονται κάποια πρόσωπα και όχι άλλα, ερμηνεύονται με κάποιο τρόπο τα γεγονότα. Για να φτάσουμε έτσι στις ακραίες καταστάσεις όπου ο εκδότης, αντί να κρίνει και να ελέγχει την εξουσία, να ανέρχεται ο ίδιος την εξουσία (όπως η περίπτωση του Σ. Μπερλουσκόνι στη γειτονική μας Ιταλία), ή να στηρίζει τυφλά την όποια διακυβέρνηση, με σκοπό να αποκομίζει οφέλη «κάτω από το τραπέζι» στην επιχειρηματική του δραστηριότητα (τα γνωστά μας «διαπλεκόμενα συμφέροντα»).
Σχετικά με όσα εκτέθηκαν πρέπει να παρατηρηθούν τα εξής:
· Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι ένας από τους πολλούς τομείς της επιχειρηματικής δραστηριότητας, αλλά, ίσως, ο πιο ευαίσθητος και ιδιάζων. Ο έντιμος επιχειρηματίας-εκδότης πρέπει να αντιληφθεί αυτή τη διαφοροποίηση.
· Η δημοσιογραφία είναι ένα λειτούργημα. Πέρα από κάθε άλλη βιοποριστική δραστηριότητα, ο Δημοσιογράφος έχει πολλαπλή ευθύνη απέναντι στην κοινωνία. Ευθύνη στο να προσανατολίζει σωστά και αντικειμενικά την κοινή γνώμη, αλλά και ευθύνη ως προς την εξύψωση του πνευματικού επιπέδου του αναγνώστη. Ο Ουμπέρτο Έκο παρατηρούσε ότι η ενοποίηση της ιταλικής γλώσσας επήλθε μέσω της τηλεόρασης (πριν στην ιταλική χερσόνησο ομιλούνταν άπειρα γλωσσικά ιδιώματα). Κατανοεί κανείς λοιπόν πόσο τεράστιο αντίκτυπο έχει στους πολίτες η χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης, και ιδίως αυτών που εισδύουν στα σπίτια μας δωρεάν, όπως η τηλεόραση.
· Θεωρώ μεγάλη κατάκτηση για την ελληνική κοινωνία το γεγονός ότι, πάνω από μια δεκαετία μετά τον ερχομό της ιδιωτικής τηλεόρασης, οι ειδήσεις δεν προβάλουν πια σκηνές από κομματιασμένα πτώματα, από νεκρούς, από ατυχήματα κλπ, που καταπατούσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εκμεταλλεύονταν τον ανθρώπινο πόνο. Όμως αυτού του είδους η δημοσιογραφική τακτική δυστυχώς δεν έχει εκλείψει εντελώς.
· Τέλος, ας αναλογισθεί επιτέλους ο Δημοσιογράφος το ηθικό του καθήκον ως προς την ευθύνη που έχει στο να κατευθύνει την κοινή γνώμη. Η σχέση εντύπου-αναγνωστικού κοινού, είναι μεν αμφίδρομη, αλλά η τελική επιλογή, και σε αυτό συνίσταται η ευθύνη, ανήκει στο Δημοσιογράφο, ο οποίος πρέπει να λαμβάνει υπόψη μόνο μέχρι ενός σημείου το γεγονός ότι η σκανδαλοθηρία «πουλάει». Η επιλογή της ειδησεογραφίας πρέπει να συντελεί στην εξύψωση του πνευματικού επιπέδου του κοινού, και όχι στο να το υποβιβάζει, στο βωμό του ανταγωνισμού και του πρόσκαιρου κέρδους. Δημοσιογραφία και αίσθηση αυτού του καθήκοντος πρέπει να είναι έννοιες συνυφασμένες, ώστε ο ορισμός «4η εξουσία» να αποδίδεται σωστά.
